Pfister (Fister, Phister) Jan (Hanus), (1573 – przed 1642), rzeźbiarz. Ur. we Wrocławiu, był jednym z pięciorga dzieci rzeźbiarza Georga (zm. 1576), pochodzącego z Heilbronn, i Marty z domu Schewitz (zm. 1582). P. został ochrzczony we Wrocławiu w r. 1573. Przypuszczalnie początkowo uczył się we Wrocławiu, może w warsztacie rzeźbiarza Hansa Hoffmanna, swego ojczyma. Później mógł znaleźć się w Gdańsku, gdzie zetknął się z Wilhelmem van den Blockiem. P. przybył jako dojrzały już artysta do Polski przypuszczalnie w pierwszych latach XVII w. Nie można rozstrzygnąć, gdzie zamieszkał najpierw, czy w Tarnowie, czy w Brzeżanach, czy Lwowie, nie wiadomo też, przez kogo został sprowadzony. Do pierwszych jego prac na terenie Polski należała współpraca przy pomniku nagrobnym Zuzanny i Janusza Ostrogskich w kolegiacie (obecnie katedrze) we Lwowie. Jakkolwiek P. postawił swą sygnaturę na tym nagrobku, jako twórca jego części rzeźbiarskiej (z datą 1620), obecne badania skłaniają do hipotezy, że nagrobek ten powstał w dwóch fazach i że w pierwszej (l. 1605–12) głównym twórcą pomnika był Block (stąd niderlandzki charakter dzieła), P. zaś pomagał mu i wykonał już wówczas pewne części (Mieczysław Gębarowicz). Z r. 1612 pochodzi w aktach miejskich lwowskich rozliczenie Katarzyny Szolc-Wolfowiczówny, wdowy po bogatym mieszczaninie lwowskim Wojciechu Domagaliczu, z którego wynika, że zmarły był winien pewne sumy «panu Hanusowi snycerzowi», którego identyfikuje się z P-em. Te znaczne sumy dowodziłyby, że P. przed r. 1612 dłuższy już czas przebywał w Polsce i że robił tu jakieś większe prace. Mogły być one wykonane dla Sieniawskich w Brzeżanach (tę hipotezę wysunął Władysław Łoziński, uważając, że Domagalicz z dzierżawy za stawy brzeżańskie miał wypłacić pewne sumy P-owi, należne artyście od Sieniawskich za prace rzeźbiarskie w Brzeżanach), lub mogła to być zapłata za jakieś rzeźby wykonane we Lwowie (nagrobek Domagalicza?).

Wiadomo, że P. co najmniej w l. 1611–15 mieszkał stale we Lwowie. Do najwcześniejszych jego prac w tym mieście można zaliczyć prace rzeźbiarskie w kaplicy Ogrojcowej, stanowiącej mauzoleum patrycjuszowskiej rodziny Boymów (Boimów) z pierwszej fazy jej budowy (1609 – przed wrześniem 1611), jak niektóre popiersia w kasetonach kopuły, Ecce Homo, kilka reliefów z motywem chusty św. Weroniki na impostach zewnętrznego fryzu, niektóre części ornamentacyjne na kapitelach pilastrów. Niebawem, w r. 1612 (lub blisko po tej dacie), P. wykonał epitafium zięcia Jerzego i Jadwigi Boymów, rajcy lwowskiego Zygmunta Breslera, umieszczone na południowej ścianie kaplicy Boymów. Epitafium to tworzy prostokątna tablica z napisem, ozdobiona obramieniem roślinnym i portretem Breslera w reliefie polichromowanym. Do dzieł P-a można zaliczyć nagrobek podkomorzego lwowskiego Jana Swoszowskiego (zm. 1615) w kościele Dominikanów we Lwowie (wykonany w r. 1613 lub 1614) oraz pochodzący z 2. poł. 1614 lub 1 poł. 1615 r. nagrobek arcbpa lwowskiego Jana Zamoyskiego z kaplicy Św. Józefa w katedrze lwowskiej (do dzisiaj zachowana płyta nagrobna z postacią zmarłego ubranego w długie szaty oraz dwie alabastrowe figurki aniołów). Na ten okres przypada przypuszczalnie współpraca P-a przy dekoracji plastycznej kościoła Bernardynów we Lwowie (figury zdobiące fasadę kościoła, np. centralna statua Matki Boskiej), wówczas też zapewne powstała rzeźba Chrystus Ukrzyżowany z kościoła Jezuitów we Lwowie, która ze względu na swe wysokie walory artystyczne jest przypisywana P-owi. W pierwszych miesiącach 1616 r. P. przeniósł się do Brzeżan, gdzie na zlecenie Adama Hieronima Sieniawskiego, podczaszego kor., pracował przy upiększaniu sal zamkowych (nie zachowane). W maju 1617 odbył się we Lwowie ślub artysty z Katarzyną, córką zamożnego mieszczanina, aptekarza lwowskiego Jana Świątkiewicza (na wystawne wesele, które trwało niemal tydzień i – wedle Siątkiewiczowej – «krom marcypanów lekko kładąc kosztowało 400 zł», Sieniawscy wypożyczyli swą nadworną orkiestrę). Wkrótce po ślubie P. wraz z żoną wrócił do Brzeżan, gdzie przebywał do r. 1619, do śmierci swego protektora A. H. Sieniawskiego (czerwiec t.r.). W początku 1620 r. Pfisterowie byli we Lwowie. Ten okres wypełniły P-owi: praca nad nagrobkiem Ostrogskich w Tarnowie (nadanie mu ostatecznego kształtu i postawienie własnej sygnatury wraz z datą 1620), wykonanie w r. 1619 w kościele w Olesku epitafium pięcioletniego Jana Daniłowicza (syna podskarbiego w. kor. Mikołaja i Zofii z Żółkiewskich) i blisko tej daty wyrzeźbienie, na zamówienie bpa sufragana lwowskiego Tomasza Pirawskiego (zresztą ojca chrzestnego syna P-a), jego epitafium (obecnie w kaplicy Św. Józefa w katedrze lwowskiej).

W r. 1627, wezwany przez Katarzynę Sieniawską, wdowę po Adamie Hieronimie, P. udał się znów do Brzeżan, gdzie pracował przy kaplicy-mauzoleum, ufundowanej przez Sieniawską po śmierci męża, córki i trzech synów. Dziełem P-a (lub wg jego projektów wykonana przez pomocników czy uczniów) mogła być stiukowa dekoracja plastyczna, zdobiąca wnętrze kopuły, ściany wewnętrzne kaplicy i portal od strony kościoła. P. wyrzeźbił w tejże kaplicy piękny, wykazujący pewne analogie z nagrobkiem Jana III Wazy w Upsali (dziełem Wilhelma van den Blocka), nagrobek A. H. Sieniawskiego oraz potrójny pomnik grobowy Mikołaja, Aleksandra i Prokopa Sieniawskich, młodo zmarłych synów Adama Hieronima i Katarzyny (zaczęty po r. 1636, ukończony w r. 1641) oraz sarkofag cynowy Mikołaja Sieniawskiego. Ostatnie znane dzieło P-a to alabastrowe epitafium Boymów w ich kaplicy we Lwowie, a ściślej jego dolna część, obejmująca figury Jerzego i Jadwigi Boymów, figurę Piety, dolną tablicę oraz figurkę na szczycie epitafium. Z P-em można związać jeszcze kilka zabytków z tego terenu, jak wykonany przed r. 1638 wielki ołtarz (szczególnie figury św. Hieronima i św. Katarzyny) i figury archaniołów Michała i Gabriela z kościoła w Buszczu koło Brzeżan, ufundowanego przez Katarzynę Sieniawską, pomniki Ligęzów z prezbiterium kościoła Bernardynów w Rzeszowie, nagrobek arcbpa Andrzeja Próchnickiego z r. 1630 w katedrze lwowskiej (nie istniejący) czy piękny ołtarz, od końca XVIII w. spełniający funkcję ikonostasu w cerkwi Przeobrażenia w miasteczku Dunajowie (rozebrany, obecnie znany z fragmentów ustawionych w tejże cerkwi i części przechowywanych w zbiorach Lwowskiego Muzeum Przemysłowego). Twórczość P-a, ukształtowana na wzorach sztuki niemieckiej, wykazująca pewne naleciałości niderlandzkie, w zetknięciu ze środowiskiem polskim uległa asymilacji. W sztuce jego widoczna jest skłonność do realistycznej portretowości, a także ekspresji.

Ostatnia wiadomość archiwalna o P-rze za jego życia pochodzi z r. 1633 z księgi miejskiej brzeżańskiej, w której P. jest określany jako «snycerz i sługa Imci Pani Podczaszyny Koronnej» P. zmarł przed r. 1642, gdyż w testamencie Pawła Boyma z t.r. jest wymieniony jako już nieżyjący artysta. Po śmierci P-a dokonano podziału jego znacznego zresztą majątku, o czym zachowały się ślady w aktach miejskich lwowskich z l. 1645 (właściwy podział majątku) i 1650 (likwidacja kosztów wesela Pfisterów). Oprócz pieniędzy rodzina artysty podzieliła między siebie kosztowności, obicia, szpalery i obrazy, po P-rze pozostały także w Brzeżanach i we Lwowie: «rzeźba snycerskiej roboty rozmaita tak w kamieniu jak i z lipiny», kawały marmuru, alabaster oraz jakiś cenny (wartości 400 zł.) ołtarzyk, przywieziony przez P-a z Niemiec.

Z małżeństwa z Katarzyną Świątkiewiczówną miał P. córkę Annę (urodzoną zapewne w Brzeżanach w r. 1618 lub 1619), zamężną za szlachcicem Bartłomiejem Kowalkowskim, oraz syna Jana (ur. przed 12 I 1620, kiedy to został ochrzczony), również rzeźbiarza.

Łoziński W., Sztuka lwowska w XVI i XVII wieku. Architektura i rzeźba, Lw. 1898; Gębarowicz M., Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Tor. 1962, Tow. Nauk. w Tor. Prace Wydziału Filol.-Filoz., XIII z. 2 (tu dalsza literatura); – Hornung Z., Materiały do dziejów stosunków artystycznych polsko-śląskich w XVI i XVII w., Sprawozdania Wrocł. Tow. Nauk., dodatek 1 do t. X (1955), Wr. 1956.

Red.